ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 4، تیر 1403 ، شماره پی در پی 98

تحلیل آثار شاخص ادبیات داستانی دفاع مقدس از منظر جریان‌شناسی

صفحه (125 - 142)
کوثر دانش ، عبدالحسین فرزاد (نویسنده مسئول)، احمد خاتمی
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1402

چکیده

زمینه و هدف: جریان ادبی در حوزه ادبیات، نوعی همگرایی را نشان ‌میدهد که ضمن متمایز کردن خود، با نمایندگی از نوعی فکر و اندیشه مشخص، آن را در قالبهای ادبی بیان ‌میکند. جریان‌شناسی دارای رویکرد معنا‌محورانه و موضوع‌شناسانه است و منظور از آن صرفاً قالب یا سبک نیست. در جریان‌شناسی «بسامد برتر» مورد توجه است که در هر جریان میتواند نمایانگر موضوع و مسئله آن جریان باشد. از این طریق میتوان مشخص کرد که هر جریان ادبی در عین حال که نوعی همگرایی فکری را شکل داده است، بر چه موضوع و مسئله ای تأکید بیشتری دارد.

روش مطالعه: این پژوهش با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و توجه به دوره بندی تاریخی (1368 ـ 1384)، داده های خود را از اسناد کتابخانه ای گردآوری کرده و از رویکرد جریان‌شناسی ادبی بهره گرفته است.

یافته ها: دو جریان کلی ادبی درباره دفاع مقدس قابل شناسایی است: جریان «ارزش‌محور» و «غیرارزش‌محور» که زیرشاخه های گوناگون در ادبیات داستانی همراه با آثار شاخصی دارند. البته برخی آثار این دو جریان، مرزهایی مشترک با یکدیگر دارند. اصلی‌ترین رویکرد در ادبیات داستانی دفاع مقدس، طی دوره 1368 ـ 1376، رئالیسم الست. جریان فرعی اسطوره نیز در دوره 1376 ـ 1384، دوره نمایان و با توجه به تحولات ادبی و نظری، گرایش به فر‌مها و سبکهای جدید داستان‌نویسی، موجب عمیقتر شدن رویکرد رئالیستی میشود و شاهد آثاری با ر‌گه های ناتورالیستی هستیم.

نتیجه گیری: آثار دهه 1370 سبکهای مدرن روایی و واقعگرایی را دنبال و جنبه های ذهنی، روانکاوانه، و مضامینی چون ترس از مرگ، ناامیدی و ... در آنها نمایان است. طی دهه 1380 سبک روایی آثار، مدرن و پست‌مدرن است. نگاه انسانی پررنگ و مضامین مرگ، ترس، مسائل شخصی و... در آنها به چشم میخورد که با زبان و واژه هایی روشن و صریح به توصیف وقایع هولناک جنگ همراه با دیدگاهی خاکستری میپردازد.

کلمات کلیدی
جریان‌شناسی , ادبیات دفاع مقدس , جریان ارزش‌محور , رئالیسم , اسطوره , ناتورالیسم

• احمدزاده، حبیب (1385). شطرنج با ماشین قیامت. تهران: سوره مهر
• احمدی سفیدان، حسین. نصیرزاده، زهرا. «بررسی وضعیت مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران در انتخابات ریاست جمهوری دوره نهم. دهم». فصلنامه علمی ـ پژوهشی سیاست متعالیه. سال 8. شماره 29. 1399. صص232 ـ 252
• امیرخانی، رضا (1374). ارمیا. تهران: افق
• بانی مهجور، محبوبه. اکبری، منوچهر. (1400). «نمود مؤلفه های ناتورالیستی در آثار داستانی دفاع مقدس (مطالعه موردی: «زمستان62». «سفر به گرای270درجه»)». فصلنامه علمی «پژوهش زبان ادبیات فارسی». شماره شصت. سوم. صص117 ـ 139
• بایرامی، محمدرضا .(1388). پل معلّق. تهران: افق
• پارسی نژاد، کامران. (1383). جنگی داشتیم. داستانی داشتیم. تهران: صریر
• پورنامداریان، تقی. طاهری، قدرت‌الله. (1384و1385). «نگاهی انتقادی به جریان‌شناسی های شعر معاصر ایران». فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا (س). س15 و16. ش56و57. صص1 ـ 17
• پیروز، غلامرضا، خادمی کولایی، مهدی. حسین پور آلاشتی، حسن. مقدسی، زهرا. (1392). «تحلیل چند رمان واقع‌گرا در عرصه دفاع مقدس (با تکیه بر سه رمان زمین سوخته. ترکه های درخت آلبالو. سفر به گرای 270 درجه)». فصلنامه علمی ـ پژوهشی «پژوهش زبان. ادبیات فارسی». شماره بیست. نهم. صص57 ـ 87
• حنیف، محمد. (1386). جنگ از سه دیدگاه: نقد. بررسی بیست رمان داستان بلند جنگ. تهران: صریر
• حنیف، محمد. محسن حنیف. (1388). کندوکاوی پیرامون ادبیات داستانی جنگ. دفاع مقدس. تهران: صریر
• خادمی کولایی، مهدی. پور ایلالی، حسن. نسیم. (1398). «بررسی. تحلیلِ پیدایی. پایاییِ «نگاهِ انسانی» در ادبیات داستانی جنگ تحمیلی». نشریه ادبیات پایداری. سال یازدهم. شماره بیستم. صص33 ـ 60
• دهقان، احمد. (1375) سفر به گرای 270 درجه. تهران: صریر
• زرقانی. مهدی. (1391). چشمنداز شعر معاصر ایران. تهران: ثالث
• زرین کوب، عبدالحسین. (1369). نقد ادبی. تهران: امیر کبیر
• سعیدی، مهدی. (1385). «رویکردهای عمده ادبیات داستانی جنگ». پژوهش زبان. ادبیات فارسی. شماره هفتم. صص21 ـ 36
• سلیمانی، بلقیس. (1380). تفنگ. ترازو (نقد. تحلیل رمانهای جنگ). تهران: روزگار
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1359). ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت. تهران: توس
• صالح. حلوه. بزرگ بیگدلی، سعید. قبادی، حسینعلی. طاهری، قدرت‌الله. (1399). «مقایسه مکتب ها. جریانهای ادبی معاصر در ایران. کشورهای عربی». فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش های ادبیات تطبیقی. دوره 8. شماره 3. صص84 ـ 105
• علوی مقدم، مهیار. قلی زاده، محمدرضا (1386 ـ 1387). «بازشناخت جریان‌شناسی شعر مشروطیت». ادب پژوهی. شماره 4. صص89 ـ 116
• غفارزادگان، داود. (1374). فال خون. تهران: سوره مهر
• فتوحی رود معنجی، محمود. (1387). نظریه تاریخ ادبیات: با بررسی انتقادی تاریخ ادبیات نگاری در ایران. تهران: سخن
• قاسم‌زاده، سیدعلی. بزرگ بیگدلی، سعید. (1389). «بررسی. تحلیل کیفیت انعکاس اساطیر در رمانهای دفاع مقدس». در: جمعی از نویسندگان (1389). ادبیات داستانی دفاع مقدس. هویت ایرانی ـ اسلامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی. مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی. پژوهشکده علوم انسانی ـ گروه پژوهشی زبان ادبیات فارسی
• قربان پور آرانی، حسین. شجری، رضا. سعیدی، مهدی. (1397). «جریان‌شناسی ادبیات داستانی مهاجرت ایرانی». فصلنامه علمی ـ پژوهشی «پژوهش زبان. ادبیات فارسی». شماره چهل. نهم. صص95 ـ 121
• کافی، غلامرضا. (1389). شناخت ادبیات انقلاب اسلامی. تهران: پژوهشگاه علوم. معارف دفاع مقدس
• میرعابدینی، حسن. (1377). صدسال داستان‌نویسی ایران. ج3. تهران: چشمه
• میرعابدینی، حسن. (1386). صدسال داستان‌نویسی ایران. ج4. تهران: چشمه